Fizjokratyzm – szkoła ekonomiczna powstała we Francji (druga połowa XVIII wieku). Jej hasła były związane z ideą porządku naturalnego. Fizjokraci akcentowali znaczenie pracy i rolnictwa jako jedynych źródeł bogactwa.
W XVIII w. nastąpił znaczny wzrost zainteresowania francuskich ekonomistów ziemią jako odmienną formą lokowania kapitału. Przyczyniły się do tego m.in. afery finansowe związane z postacią Johna Law. Etymologii słowa "fizjokratyzm" upatruje się w greckim physis oznaczającym naturę lub przyrodę.
Jednym z jego twórców był François Quesnay, który napisał Maksymy ogólne ekonomicznego rządzenia krajem rolniczym oraz wydał
Tablicę ekonomiczną (Tableau économique), stanowiące podstawę fizjokratyzmu.
Pierwsza wersja Tablicy ukazała się w 1758 roku. Za punkt wyjścia do jej konstrukcji Quesnay przyjął podział społeczeństwa na trzy klasy:
- właścicieli ziemskich
- produkcyjną (chłopi i dzierżawcy ziemi)
- klasę jałową (rzemieślnicy, kupcy, przemysłowcy, robotnicy najemni)
Quesnay poczynił również pewne założenia, mające na celu uproszczenie analizy:
- reprodukcja ma charakter prosty
- ceny są niezmienne
- gospodarka ma charakter zamknięty
- cykl produkcyjny i cykl obrotu trwa jeden rok
- wymiana ma charakter ekwiwalentny
Zgodnie z poglądami fizjokratów jedynym źródłem bogactwa była ziemia, dlatego też produkt czysty powstawał w wyniku pracy na roli. Siły przyrody "współpracowały" z człowiekiem w jego wysiłku, potęgując efekty jego pracy. Fizjokraci uważali, że praca niezwiązana z rolnictwem polega wyłącznie na przekształceniu jednego dobra w inne i dlatego nie jest wartościotwórcza.
Quesnay porównał obieg dóbr i pieniędzy w społeczeństwie do obiegu krwi w organizmie. Duży obieg dotyczył relacji między naturą a społeczeństwem, natomiast mały zawierał się w ramach trzech klas społecznych. Cyrkulacja odbywa się według następującego cyklu:
- Roczne nakłady inwestycyjne w rolnictwie wynoszą 3 mld liwrów. Ponieważ jednak przyroda potęguje nakłady ludzkie, klasa produkcyjna otrzymuje produkt wartości 5 mld liwrów. Dodatkowe 2 mld liwrów to produkt czysty.
- Klasa produkcyjna oddaje produkt czysty właścicielom ziemskim w postaci 2 mld liwrów czynszu dzierżawnego
- Właściciele ziemscy wydają otrzymane 2 mld liwrów: 1 mld oddają klasie jałowej w zamian za wyroby rzemieślnicze; 1 mld oddają klasie produkcyjnej w zamian za produkty rolne
- Klasa jałowa oddaje otrzymany 1 mld liwrów klasie produkcyjnej w zamian za żywność
- Klasa produkcyjna zakupuje u klasy jałowej wyroby rzemieślnicze za 1 mld liwrów. Klasa jałowa wydaje otrzymany 1 mld liwrów na zakup surowców u klasy produkcyjnej.
Cykl obiegu rozpoczynał się co roku po żniwach.
Założenia fizjokratów
Podstawowe miejsce w teorii fizjokratów ma koncepcja pracy produkcyjnej i produktu dodatkowego. Uważali oni, że produkcyjną pracą (tj. tworzącą nową wartość) jest jedynie praca w rolnictwie, bo tam powstaje tzw. produkt dodatkowy, czyli nadwyżka wytworzonej wartości ponad koszty produkcji. Produkcyjne są jednak tylko gospodarstwa nowoczesne, typu kapitalistycznego, bo nastawione na rynek - stosują nowe metody produkcji. Fizjokratyzm zmierzał do gospodarczej przebudowy monarchii i do rekonstrukcji ustroju feudalnego. Podstawowym dobrem produkcyjnym była ziemia, a rolnictwo to siła w rozwoju społeczeństwa. Przedstawiciele tego nurtu odrzucali zatem poglądy merkantylistów, jakoby właściwym bogactwem kraju był pieniądz.
Nadrzędną koncepcją fizjokratyzmu była idea porządku naturalnego. Porządek natury stanowiły dla przedstawicieli tego nurtu własność, wolność oraz poszanowanie pracy. Podstawowym hasłem fizjokratów było hasło leseferyzmu, czyli wolnej konkurencji, swobody działalności gospodarczej, której istnienie warunkuje działanie praw natury.
W społeczeństwie wyróżniano trzy zasadnicze grupy społeczne:
- klasa właścicieli ziemskich – świeccy i duchowni; wydzierżawiają posiadaną ziemię rolnikom dzierżawcom, za co otrzymują czynsz dzierżawny; Jest to również jedyna grupa, która jest opodatkowana (gdyż jako jedyna otrzymuje stały, "czysty" zysk)
- klasa produkcyjna (rolnictwo) – tylko ona pomnaża wartość produkcji, tworzy produkt czysty;
- klasa jałowa (przemysłowcy, rzemieślnicy, kupcy) – nie wytwarza nowej wartości, przynosi jedynie równowartość zużytych środków konsumpcji.
Fizjokraci przyczynili się do rozwoju oświaty, edukacji i szkolnictwa. Polscy fizjokraci z Antonim Popławskim na czele, stali się założycielami pierwszych szkół podstawowych na wsiach – tzw. elementarnych czy parafialnych. W swoich pracach krytykowali ustrój pańszczyźniany, wyzysk chłopów przez panów, ekonomów i karczmarzy. Przyczynili się do zniesienia poddaństwa chłopów (bezwzględnej zależności od pana) i podniesienia godności zawodu kmiecia.
Komisja Edukacji Narodowej pod kierownictwem Hugona Kołłątaja przeprowadziła w 1780 r. reformę programów nauczania Uniwersytetu Jagiellońskiego, w wyniku której wprowadzono m.in. nowy przedmiot – ekonomię pod nazwą "umiejętności polityczne".
Z modelu tablicy produkcyjnej czerpał później Karol Marks
Przedstawiciele fizjokratyzmu
We Francji:
- Nicolas Baudeau
- Richard Cantillon
- Josph-Michel Dutense
- Ange Goudar
- Vincent de Gournay
- François Quesnay
- Pierre-Paul Lemercier de La Rivière
- Honoré Gabriel Riqueti de Mirabeau
- l'abbé Roubaud
- Pierre Samuel du Pont de Nemours
- Guillaume-François Le Trosne
- Jean-François Melon
- Anne Robert Turgot
- Ludwik XV
- Sebastian Vauban
Poza Francją
- Gaspar Melchor de Jovellanos (Hiszpania)
- Joachim Litawor Chreptowicz
- Hugo Kołłątaj (Polska)
- Hieronim Stroynowski
- Antoni Popławski
- Friedrich Eberhard von Rochow
