John Stuart Mili (1806—1873)

John Stuart Mill jeden z wielkich klasyków ekonomii, a jego dzieło Zasady ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowanie do filozofii społecznej jest zwieńczeniem ekonomii klasycznej, jej wielką syntezą, podsumowującą dokonania twórców ekonomii. 

Oryginalnym wkładem J.S. Milla do ekonomii klasycznej było rozszerzenie teorii kosztów komparatywnych poprzez uwzględnienie cenowych rozciągliwości popytu, rozszerzenie teorii wartości opartej na pracyna analizę z uwzględnieniem zysku oraz użyteczności produktu, co pozwoliło na włączenie do tej teorii aspektu popytowego, a także na próbę krytycznego spojrzenia na działanie prawa rynków Saya. J.S. Mili starał się nie eksponować tego, co sam wnosił do teorii ekonomii, ale udoskonalał myśl A. Smitha, a szczególnie D, Ricardo; Próbował odpierać w ten sposób ataki na teorię ricardiańską,które pojawiły się zarówno ze strony socjalistów, j ak i niektórych klasyków. Celem tych ataków była teoria wartości opartej na pracy, teoria malejących przychodów w rolnictwie oraz spiżowe prawo płacy i tym samym doktryna funduszu płac realnych. Ponadto uważano dzieło D. Ricardo za abstrakcję oderwaną od danych statystycznych i prawdy historycznej. J.S. Mili próbował twórczo rozwinąć zasady zawarte w dziele D. Ricardo przez uzupełnienie pewnych elementów i nadanie niektórym aspektom zagadnień większej przejrzystości i spójności. W kwestiach metodologicznych nawiązywał do N. Seniora, który twierdził, że wnioski muszą w sposób logiczny wypływać z założeń, a także rozróżniał sferę praw rządzących powstawaniem bogactwa od sfery jego redystrybucji; rozróżniał też cechy ekonomii obiektywnej i normatywnej. J.S. Mili może być uznawany za ojca współczesnego liberalizmu. Jego poglądy ekonomiczne zespalały się w harmonijną całość z zapatrywaniami społecznymi i politycznymi. Uważał on, że postęp społeczny dokona się wówczas, gdy społeczeństwo osiągnie określony wysoki poziom nasycenia dobrami materialnymi.Wówczas, poprzez powszechną edukację i ogólnie wyższy standard życia społeczeństwa. Ciasne podejście egoistyczne związane z walką o byt będzie zatem

ewoluowało w dążeniu do poprawy ogólnej jakości życia. Na tę jakość składać się będzie poczucie życia i funkcjonowania w państwie dobrobytu społecznego, zacierania się różnic w poziomie życia między obywatelami różnych kategorii społecznych. Niwelowanie tych różnic będzie możliwe dzięki mądremu prawu podatkowemu, w tym szczególnie spadkowemu, a także poprzez upowszechnia-

nie własności w rolnictwie i przemyśle. J.S. Mili odrzuca radykalne rozwiązania kwestii społecznej, uważając, że doskonalenie cnót społecznych jest gwarancją zbudowania społeczeństwa solidarnego, rozwijającego się w poczuciu dobra publicznego. Był zwolennikiem emancypacji kobiet, gdyż uważał, że społeczeństwo wzbogaci swój potencjał, zatrudniając kobiety wykształcone, poświęcające się także dobru ogólnospołecznemu. W liberalnym życiu gospodarczym widział motor postępu społecznego, uznawał obiektywność praw rządzących sferą produkcji. Inne stanowisko zajmował w kwestii podziału dochodu społecznego, uważając, że zasady rządzące tą sferą mogą być korygowane przez państwo.

Wśród innych dzieł J.S. Milla na uwagę zasługują A System of Logic z 1843 r., Essays on Some Unsettled Questions in Political Economy z 1844 r., On Libertyz 1859 r., Représentative Goverment z 1861 r., Utilitarianism z 1863 r. i The Subjection of Women z 1869 r.

Wykład zasad ekonomii politycznej składa się z kilku ksiąg poświęconych kolejno produkcji, dystrybucji, wymianie, analizie wpływu wzrostu gospodarczego na produkcję i podział dochodu narodowego, gospodarce publicznej i finansom publicznym. W założeniu dzieło to miało spełniać tę samą funkcję co Bogactwo narodów A. Smitha, tylko w odniesieniu do społeczeństwa, które przeszło już przez rewolucję przemysłową. Wnikliwa analiza poszczególnych kategorii ekonomicznych rozpoczyna się zdefiniowaniem pracy, ziemi i kapitału i zbadaniem czynników wpływających na efektywność produkcji. J.S. Mili odnosi się też do teorii wartości i ceny, jego podejście zawiera się pomiędzy myślą klasyków, a późniejszych neoklasyków.

Według J.S. Milla wartość jest zjawiskiem realnym, a cena jest wartością wyrażoną w jednostkach monetarnych; wynikał stąd wniosek, że teoria cen jest związana z ilościową teorią pieniądza. Prawo wartości jest wyrażone w kategoriach kosztów, a czasami kosztów pracy, a jego zastosowanie ma miejsce w warunkach pełnej odtwarzalności dóbr i przy założeniu wolnej konkurencji. Szczególnym

przypadkiem w teorii wartości jest kwestia kosztów łączonych. J.S. Mili jasno sformułował ten problem i dał rozwiązanie stałych proporcji, w których ceny produktów muszą równać się łącznym kosztom, a cena każdego produktu jest uwarunkowana równością ilości podaży i popytu. Koncepcja podaży i popytu została następnie udoskonalona przez J.S. Milla w kontekście wartości w handlu

międzynarodowym. Zauważa on tutaj wyraźnie, że podaż i popyt są powiązane matematyczni zależnościami funkcyjnymi z cenami. Rozpoznaje elastyczności popytu; kiedy rozważa wpływ niskiej ceny na popyt i widzi, że popyt może rosnąć w różnych proporcjach w stosunku do spadku cen, nie zawsze proporcjonalnie, a często szybciej lub wolniej niżby na to wskazywał spadek ceny.

J.S. Mili udoskonali! teorię wartości naturalnej i wymiennej A. Smitha. Pokazał, że koszty produkcji równają się wartości wytworzonego produktu w okresie długim; przy: założeniu stałych przychodów skali produkcji. Próbował połączyć podejście ricardiańskie z teorią wartości krańcowych, dlatego też uważany jest za kontynuatora myśli ricardiańskiej i prekursora rewolucji marginalnej. Jego nawiązanie dó teorii wartości opartej na pracy nie ma związku z teorią redystrybucji produktu społecznego. Właściwie polemizuje z teorią ricardiańską, zauważając, że płace różnicuje charakter wykonywanej pracy, zyski zależą od ponoszonego ryzyka; produkcja może mieć różną kapitałochłonność i różny czas dojrzewania produktu; wartość produktu jest sztucznie modyfikowana przez podatki, a renta może stanowić koszt alternatywny wliczany do kosztów produkcji.

Teoria podziału J.S. Milla zakłada istnienie trzech klas społecznych: właścicieli ziemskich; kapitalistów i robotników. Mili zastrzega, że struktura społeczna może ulec zmianie przez zmianę praw własności, a analizowane przez niego kwestie dotyczą współczesnego mu społeczeństwa brytyjskiego. W teorii płac J.S. Mili nawiązuje do teorii funduszu płac, ale analizuje ją bardziej; wnikliwie. Zwraca bowiem uwagę na pominięcie w niej kapitału i płac sfery nieprodukcyjnej oraz na powstałe w związku z tym zaburzenia w sferze ogólnej relacji kapitału do podaży pracy spowodowane zwiększaniem się podaży pracy w sferze nieprodukcyjnej. W konsekwencji zaleca metody prowadzące do zmniejszenia podaży siły roboczej, takie jak emigracja nadwyżki ludności do Australii, Kanady i Stanów Zjednoczonych czy kontrola urodzeń. Pozwolić one miały na podwyższanie płacy realnej. J.S. Mili pokazywał, że popyt na dobra nie jest popytem na pracę, gdyż ten ostatni jest pochodną funduszu płac i może być zwiększany wyłącznie przez akumulację kapitału i ograniczenia w konsumpcji, W dynamicznym ujęciu tego problemu płace są uwarunkowane przesunięciami w akumulacji kapitału i zmianami w populacji. W społeczeństwie rozwijającym

się, gdzie produkcyjność pracy jest wysoka, akumulacja kapitału będzie szybsza i płace będą wzrastać. Dodatkowo relatywnie wolniejszy wzrost populacji zapewni wyższe tempo wzrostu płac realnych. Akumulacja jest jednak ograniczona malejącą stopą zysku, co doprowadza gospodarkę do stanu stacjonarnego. Nie musi to wcale oznaczać niskiego standardu życia robotników, gdyż przy kontroli urodzeń i odpowiedniej polityce emigracyjnej możliwe będzie utrzymanie płac realnych na poziomie pozwalającym na rozrywkę, edukację i udoskonalanie moralne. W tym momencie J.S. Mili dopuszcza myśl o zmianie mentalności społecznej w kierunku reorganizacji produkcji mającej na celu zmniejszenie różnic społecznych przez udział robotników w zyskach i tworzenie kooperatywów,

w których wydajność pracy motywowana byłaby perspektywą większych zysków dla wszystkich pracujących. 

Teoria zysku J.S. Miłla charakteryzuje się dualnym podejściem. 

Z jednej strony uznaje on teorię rezydualną D. Ricarda, a z drugiej uważa stopę procentową za zysk netto wynikający z abstynencji lub preferencji czasowej właściciela kapitału. Zyski brutto dzieli on na trzy części: procent, który jest zarazem zyskiem netto, amortyzację - określaną jako pokrycie zużycia się kapitału, wynagrodzenie

za nadzór nad produkcją połączone z premią za ryzyko. W dynamicznym podejściu do zysku Mili pokazuje długookresową malejącą stopę zysku, która w końcu eliminuje możliwość dalszej akumulacji kapitału, doprowadzając do stanu stagnacji sekularnej. J.S. Mili wskazuje na kilka możliwości oddalania się od tego zjawiska, wymieniając: eliminację marnotrawienia kapitału przez nietrafione inwestycje i spekulacje, postęp techniczny i innowacje, malejące dzięki importowi

tańszych materiałów i żywności z zagranicy koszty krańcowe produkcji i koszty płac, eksport kapitału inwestycyjnego za granicę. Teoria renty gruntowej J.S. Miłla zaczerpnięta została wprost od D. Ricarda. Renta wynika z różnej urodzajności gleby i z malejącej wydajności krańcowej ziemi. Wraz z rozwojem ekonomicznym będzie ona zatem rosła, gdyż udoskonalenia w rolnictwie mogą być przeprowadzane jedynie do pewnego momentu, w którym dalsza intensyfikacja produkcji nie będzie już możliwa, to samo dotyczy importu taniej żywności i surowców z zagranicy, gdzie taniość produkcji może zakończyć się wraz ze wzrostem gospodarczym eksporterów.

Na uwagę zasługuje stosunek J.S. Milla do prawa rynków Saya. Mimo że generalnie był on jego zwolennikiem, to jednak podniósł do rangi dyskusji kwestię zasadniczą, dotyczącą roli pieniądza w przywracaniu równowagi makroekonomicznej. Zauważył bowiem, że nadmiar podaży może być związany z chęcią trzymania gotówki.

Zasady ekonomii politycznej J.S. Milla były siedmiokrotnie wznawiane za jego życia i zdominowały myślenie ekonomiczne drugiej połowy XIX wieku.